Lembrando os mortos do bou Eva

O 23 de abril de 1937 nove persoas decidiron acabar coas súas vidas, a bordo do bou Eva, antes de caer en mans dos fascistas. Sería o suicidio colectivo máis relevante de toda a Guerra Civil.

Con Xosé María Álvarez Cáccamo
Celso X. López Pazos
Jacinto Mosquera Nogueira

As 11.30 do luns 20 de xullo de 1936, o capitán Carreró Vergés, obedecendo ordes de Felipe Sánchez, xefe militar da praza de Vigo, saía do edificio cuartel da rúa do Príncipe (hoxe o Marco) cunha tropa duns cincuenta homes para declarar o estado de guerra e poñer a guarnición de Vigo, composta por uns trescentos homes, ao servizo dos golpistas que dous días antes se sublevaran contra a República no Norte de África.
A súa saída rematou na Porto do Sol, onde a lectura do bando levantou os ánimos e a indignación dos vigueses e viguesas alí concentrados, a meirande parte traballadores e traballadoras que xa dende o día 18 estaban mobilizados nas rúas para opoñerse ao golpe.
A resolución do pobo para impedir a lectura do bando tivo como resposta a descarga dos fusiles mauser que portaba a tropa. O resultado foi terrible: vinte mortos e e máis de cen feridos. No seu informe desa mesma tarde, o capitán Carreró, resumía o “incidente” cunha breve frase: Hemos hecho mucha sangre.
A partires dese momento desatouse en Vigo e na súa bisbarra unha entolecida e brutal busca e captura de calquera, home ou muller, que fora, aberta ou secretamente, partidario da Fronte Popular e da República. Dende logo de cargos públicos, pero tamén de representantes de sindicatos, partidos, asociacións obreiras ou culturais, mesmo de calquera que fose defensor da legalidade e contrario ao golpe militar.
A Garda Civil, o exercito e as cuadrillas dos falanxistas locais eran os oficiantes da cacería. E comezaron por aqueles que dun o doutro xeito se significaron no actos da Porta do Sol do día 20. Entre eles estaba Ángel Nogueira Nogueira, un mozo de 30 anos, xefe de contabilidade da fábrica de conservas Gándara e Haz ubicada en Guixar.
Ángel era membro do Partido Comunista e da UGT e nos sucesos da Porta do Sol tomara a valente decisión de, con outros, tratar de impedir a lectura do bando e reclamar dos soldados que encañonaban aos traballadores que non disparasen “contra os seus irmaos”. Estaba casado con Carmen Miguel Agra, de 24 anos, membro da Directiva das Mulleres contra a Guerra e o Fascismo e afiliada ás Xuventudes Socialistas Unificadas; vivían na zona da Colexiata e era xente moi coñecida no Casco Vello.

Tras os sucesos da Porta do Sol e diante da posibilidade de ser detido, Ángel Nogueira conseguiu ocultarse na casa duns familiares na zona do Casco Vello, seguramente na rúa Real, mentres agardaba que, en colaboración cos seus compañeiros do partido, se puidera artellar un plan que lle permitise fuxir de Vigo e chegar á zona leal á República.
Pola súa banda Carmen que atendía as súas fillas, Concha de 4 anos e Carmiña de 3, era constantemente vixiada polos golpistas por se podía dar pistas de onde se atopaba o seu home.
A situación de Ángel Nogueira era idéntica á doutra moita xente que permanecía agochada á espera de poder atopar unha oportunidade para fuxir da cidade e da razzias asasinas de falanxistas e gardas civís. Tal era o caso dos irmáns José e Fernando Rodriguez Lorenzo, ambos albaneis, socialistas e naturais de Sárdoma, de Manuel Martínez Moroño, un mariñeiro de ideas socialistas e membro da UGT, de Luís Álvarez González, obreiro do naval nos asteleiros Barreras, de Camilo Campos Méndez, barbeiro e comunista e de José Losada Castelao e Manuel Rodríguez Castelao, galeguistas, curmáns de Castelao e ámbolos dous mestres. Estes dous últimos obrigados a fuxir de Rianxo tras o golpe, chegaron a Vigo e ocultáronse nunha casa da rúa Garcia Barbón que lles facilitou Ramiro Illa Couto, grazas á mediación de Valentín Paz Andrade.

Para eles e para quen tratara de fuxir da persecución dos golpistas e dunha morte segura, só había tres camiños para salvar a vida. Ou ben botarse aos montes e vivir ás agachadas sorteando os perigos diariamente; vivir como topos nun burato feito na parede e contar coa axuda, o silencio e a solidariedade de familiares e amigos que non se podían permitir ningún descuido para evitar a delación, a captura e cicais a morte; ou tentar fuxir da cidade ao lugar máis lonxano posible, mesmo ao estranxeiro.
Esta terceira opción tiña evidentes riscos, xa que facelo pola fronteira de Portugal era moi complicado e perigoso. Os exemplos de fuxidos devoltos pola policía de Salazar era interminable e constante.
Como vía de escape máis ou menos factible e segura quedaba só o mar. E a ela se dispuxeron os colaboradores e compañeiros de todos os citados.

Despois de moitos meses ocultos, as condicións idóneas para a fuga presentáronse a madrugada do 23 de abril de 1937. Previamente trazárase un plan que, trasladado a todos os agochados por enlaces de total confianza, consistía en achegarse ao peirao do Berbés, tomar unha embarcación clandestinamente e, aproveitando a noite, soltar amarras e lanzarse ao mar. O barco escollido foi o bou Eva. Para executar o plan contaban coa complicidade dun mariñeiro do bou e co “deixar facer” de moitos traballadores do porto, votantes ou simpatizantes da Frente Popular ou afiliados á CNT ou UGT. O destino máis probable dos fugados podía ser Bilbao, que aínda non caera nas mans das tropas rebeldes, ou máis alá aínda, Francia.

Así, sobre as tres da mañá do día 23 de abril, oito homes e una muller entraban no Bou Eva. A muller era Carmen Miguel quen, logo dunha despedida homérica das súas meniñas, entraba no barco acompañando ao seu home Angel Nogueira. Cando xa estaban dentro do buque decatáronse da presenza dun mariñeiro que atoparon durmindo nas adegas. Aos fuxidos presentóuselles entón un dilema: retelo e levalo con eles ou deixalo marchar baixo a promesa de non delatalos, promesa que aquel home xurou que mantería. Finalmente deixárono marchar. Trabucáronse.
Tan axiña como abandonou o peirao, aquel mariñeiro, perxuro e traidor, denunciounos ao patrón do bou dicindo que aquel barco “estaba cheo de rojos”. Posta sobre aviso a Comandancia de Mariña, a mecánica represiva fascista comezou a funcionar.
Axiña mobilizouse a policía do porto e chegaron ao peirao vehículos da policía armada, da garda civil e dalgúns particulares cheos de falanxistas. Diante da negativa dos fuxidos a abandonar o barco, os fascistas comezaron a inundalo botándolle auga fervendo dende un barco alxibe situado ao seu carón. A pesares dos berros e ameazas dos sitiadores os fuxidos resistían e mantíñanse firmes sen sair do barco.

De pronto e a intervalos moi breves escoitáronse nove disparos de bala. O silencio foi estarrecedor. Cando os asaltantes entraron non bou atoparon no pañol de proa nove corpos mortos no seu interior. Oito, a muller incluída, tiñan na tempa esquerda un balazo. Todos no mesmo sitio, á mesma altura e coas mesmas características. O outro home, Angel Nogueira, tiña un balazo na sen dereita. Parecía claro. Aqueles oito homes e a muller, diante da certeza de que unha vez detidos lles agardaban as máis terribles torturas e a morte, preferiron, nunha decisión heroica, colectiva e conscente, poñer fin as súas vidas levando a cabo un suicidio colectivo antes de caer nas mans de quen os asediaban. Para eles era moito peor a brutalidade do fascismo que a morte mesma.

Cómpre volver a citar os seus nomes:
Luis Álvarez González de Becerreá, vivía en Vigo, obreiro do naval.30 anos. Comunista.
Camilo Campos Méndez de Celanova,residente en Vigo, barbeiro. 33 anos. Comunista.
José Losada Castelao, de Rianxo, mestre. 45 anos. Do Partido Galeguista.
Manuel Martínez Moroño de Vigo, mariñeiro. 44 anos . Socialista.
Carmen Miguel Agra de Vigo, activista feminista. 24 anos. Comunista.
Ángel Nogueira Nogueira de Vigo, contable. 30 anos. Comunista.
Manuel Rodríguez Castelao de Rianxo, mestre. 31 anos. Do Partido Galeguista.
Fernando Rodríguez Lorenzo de Sárdoma, Vigo, albanel. 37 anos. Socialista.
José Rodriguez Lorenzo de Sárdoma, Vigo, albanel. 30 anos. Socialista.

Rafael Dieste, que dirixía daquela o xornal Nova Galicia, escribía no seu nº 5 editado en Barcelona en 1937: “Mais algo enche de luz a nosa dor, e fai xurdir no medio dela un berro de orgullo, case un aturuxo: Non se entregaron ás lixentas! Non se entregaron, viron uns nos ollos dos outros unha diafanidade absoluta e non se entregaron, viron uns nos ollos dos outros unha clareza absoluta e só se entregaron á morte en compaña do ceo da noite. Cada tiro unha estrela. E hai que admirar ao executor, ao que quedou para o remate, sen que vacilase a fe – del e dos outros – na súa absoluta firmeza”.

Deixando á marxe os de carácter sectario e relixioso, é moi posible que o suicidio colectivo do Bou Eva, sexa o más grande da historia do século XX que se teña producido por motivos políticos. Porén, silenciado pola historia oficial , apenas se ten algunha noticia da súa trascendencia e significado, máis ala do que se ten publicado en Galicia.
No entorno cultural galego, e a maiores do estritamente relacionado co relato histórico, existen algúns traballos literarios ou teatrais que fan referencia a tan tráxico acontecemento, entre eles podemos citar:
No poema Na onda até Rianxo, incluído en Cen chaves de sombra (1979) Valentín Paz Andrade homenaxea aos curmáns de Castelao.
En Fóra do sagrado (2007) Anxo Angueira fai referencia aos mártires do Bou Eva
No poema Crónica do Espanto, incluído en Os Cadernos da Ira, Xosé María Álvarez Cáccamo tamén fai referencia a ese suceso..
O relato curto Trae os mistos, arriba España, publicado por primeira vez en 2003, Inma López Silva toma como base o asalto do Bou Eva. Dito relato foi recollido despois no seu libro Tinta (2012)
Unha morte lanzal, (2014 ) peza de teatro da que é autor Julián Rodríguez Novo tamén recrea os sucesos do Bou Eva.